Chris Keulemans: Gara Ballkanike

Pa

Shtatë filmat e selektuar për Kompeticionin ballkanik të këtij viti janë tejet të larmishëm në atë çfarë shfaqin. Por, ata janë befasisht të ngjashëm në atë që nuk e shfaqin. Në vend që të listojmë se çfarë kemi në këto kryevepra të shkurta, këtu e keni një listë të asaj çfarë mungon në to.

Pa frikë nga hapësira e zbrazët

Ose, siç thonin romakët: pa horror vacui. Tek “Iris”, një vepër e dashur dhe turbulluese nga Lucija Bužančić-i, vajza e re, gjyshja e saj, autobusi që ajo merr dhe veçanërisht rrugët ku ajo ec janë që të gjitha të paraqitura në profilet e siluetat më minimale. Peizazhi zanor është po aq i pakët. Shumica dërrmuese e asaj që duhet ta shohim është atje, por vetëm në imagjinatën tonë. Ekrani nuk shfaq asgjë pos zbrazëtisë së bardheme dhe ca piklave pluskuese të ngjyrës së ujit. Si dhe ato vijëza delikate: rrudhat mbi buzët e gjyshes, valëvitjet e tymit të cigares. Tek “Above Things” [Përmbi gjëra], një pasqyrim gati se i papeshë i kotësisë njerëzore nga Ina Nikolova, të gjitha objektet – stacionet e autobusit, insektet, një qafore – pluskojnë nëpër sipërfaqe të pandërprera. Nuk ka frikë nga braktisja e gjithçkasë pos boshllëkut thelbësor. Sikur bota jashtë këtyre monologjeve të shkurtra e të brendshme të ish tejet e madhe, tejet jointeresante, tejet e parashikueshme ose tejet e frikshme për t’u prekur.

Pa turp nga kufizimet

Mbase unë e kam lexuar shumë faktin që pjesa më e madhe e ekranit është i zbrazët. Mbase kjo ndodhë thjesht për arsye teknike ose kufizime buxhetore. Artistët nuk kanë pasur para, kohë ose aftësi për të përmbushur çdo gjë. Por, nëse është ashtu, nuk ka asgjë apologjetike rreth këtyre veprave. Ato i bartin mangësitë e tyre me vetëbesim ose, së paku, me një frymë të moskokëçarjes së çfarë bota – ne – mund të mendojë. Në rrëfimin, sa të ëmbël aq edhe të hidhët, e një shtëpiakeje të vetmuar dhe vdekjes së saj të gjallë, “Tasks of the Day” [Detyrat e ditës] nga Petya Zlateva, protagonistët zor se janë më shumë sesa figura të prera prej letre, të paaftë për t’i shfaqur më shumë sesa emocionet më bazike. E, prapëseprapë, ky është një rrëfim shumë i matur dhe i nuancuar. Kufizimet nuk e ngulfasin rrëfimin, ato e farkëtojnë atë. “All Those Sensations in my Belly” [Krejt ato ndjesi në barkun tim] nga Marko Dješka është një rrëfim i pasur, befasishëm duke u pjekur në aspektin vizual rreth një vajze të re transeksuale. I animuar nga pesë artistë, përfshirë vetë Dješka-n, ai është një grumbull stilistik dhe, pa dyshim, vetë protagonist-i/ja është vizatuar me një thjeshtësi të plotë – por, a shpërqendron kjo prej fuqisë së narrativës? Përkundrazi, e thekson cenueshmërinë e një djali që e zbulon se në fakt është vajzë. Kufizimet po se po që janë aty, në ekzistencën e karaktereve në shfaqje në të gjitha këto vepra. Kufizime mendore, shoqërore, ekonomike, teknike. Këto rrëfime nuk do të mund të rrëfeheshin ndryshe.

Pa frikë nga teksti

Me përjashtim të “Arka”-s vizualisht të bollshme të Natko Stipaničev-it, e cila e flet një gjuhë të veten, të gjithë këta filma zhvillohen përreth monologjesh ose poezish. Fjalët na bartin nëpër hapësira të zbrazëta në animacionin global. Këtu, është. E, kjo mund mos të duket e befasishme në një pjesë të Evropës ku gjuha është edhe arenë konflikti edhe oqean i pasurisë letrare. Cilësia poetike e këtyre fjalëve, si në stilin vizual ashtu edhe në atë verbal, është mbresëlënëse. Katër syresh vijnë nga seritë “MARK&VERSE”, ku producentët bullgarë, “Compote Collective”, kanë ftuar animatorë që të punojnë me poezi bashkëkohore. “Above Things” bazohet në një poezi të shkurtër të Stefan Ikoga-s. Gjersa e shohim një qafore të thjeshtë të transformohet në një gojë me dhëmbë të kalbur, ne i dëgjojmë këto fjalë që të ndjekin pas: “Përmbi të sotmen, të djeshmen, të nesërmen dhe vitin e shkuar, qëndron ‘kurrë’-i, duke qeshur me lehtësinë me të cilën ne mendojmë se do të mbijetojmë.”

E, ka akoma më shumë mungesa që kanë këto filma. Por, natyrisht, është e pamundshme të nxjerrësh çfarëdo karakteristika të përbashkëta rreth Ballkanit dhe artit të tij të animacionit duke shikuar shtatë filma të shkurtër prej dy vendeve. Katër syresh janë bullgarë, që të gjitha nga seria e njëjtë, të prodhuara nga i njëjti kolektiv. Tre të tjerët janë nga Kroacia, që të gjithë të bashkëfinancuar nga Qendra Kroate Audiovizuale. Në festivalin e vitit të kaluar, “Anibar”-i ka prezantuar një gamë më të gjerë veprash nga animatorë në ardhje dhe të etabluar prej anembanë Ballkanit. Në këtë vit, përzgjedhja u desh të ishte e kufizuar, natyrisht, por prapëseprapë është e turpshme që nuk është përfshirë asnjë animacion kosovar – gjersa vetë “Anibar”-i e promovon, prodhon, mëson dhe diskuton artin e animacionit më shumë se askush tjetër në këtë vend. A është ndonjë vepër tjetër e re nga rajoni që po ashtu është pa frikë nga hapësira e zbrazët, pa turp nga kufizimet, pa frikë nga teksti? Dhe a i ka njëlloj të tjerat “pa” që i kam hasur në kompeticionin e sivjetëm ballkanik?

Pa identitet të fiksuar

Iris-i, në filmin e Bužančić-it, nuk ndjehet rehat me jetën që e jeton. Kështu që, një ditë, ajo zhduket dhe bëhet protagoniste e rrëfimit të dikujt tjetër. Djali i ri tek “All Those Sensations in my Belly” nuk ndjehet rehat me trupin e tij. Pas shumë përpjekjesh, ai shndërrohet në një grua dhe vendos “të jetojë si një vajzë mesatare”. Gruaja me flokët e lirshme të kuqe, në filmin ekskuizit të Dalibor Rajninger-it, “The Last Day” [Dita e fundit], ik në ndjekje të gjetheve vjeshtarake, në “finesën e tyre drithëruese”, sepse e sotmja është mu dita e fundit. E, në fund, ajo shtrihet mes gjetheve që kanë rënë mbi tokë, bëhet një me to dhe shpërbëhet. Tek “Shallow Vein” [Damar i cekët] i Yoana Alexandrova-s, ku secili kuadër është një kompozicion i menduar i argjilës dhe i ngjyrës, një djalë i ri e bën një shëtitje me varkë nëpër damarët e të dashurës së tij. Ai noton nëpër të kuqen e rrjedhës së saj të gjakut, futet në zemrën e saj dhe gjen qetësi brenda botës së brendshme të saj. Kësisoj, madje edhe përbrenda veprave të animacionit, i cili është më shumë sesa cilado disiplinë tjetër e artit të transformimit, është e habitshme se si këto personazhe synojnë ndryshimin, bartin një identitet të dykuptimtë ose shkojnë kah një identitet krejtësisht i ri. Ata nuk janë njerëz të jashtëzakonshëm në fillim. Në shikim të parë, ata nuk kanë ndonjë jetë të rëndë. E, prapëseprapë, ka një parehati. Jeta reale nuk është atje. Ata kanë nevojë për ndryshime, ndryshime rrënjësore, larg nga këtu e nga tani.

Pa sens drejtimi

Këtu nuk ka përfundime qartazi të lumtura. Pas krejt ndryshimeve nëpër të cilat kalojnë protagonistët, ata e arrijnë, në rastin më të mirë, një farë paqe modeste. Nuk ka asgjë të lavdishme në horizont. Ata ngecin, përdridhen, pluskojnë ose bien në fatin e tyre. Se ku përfundojnë varet nga zgjedhja po aq sa edhe nga rastësia. Rrallë herë e ke ndjesinë sikur po shikon njerëz që e kanë fatin e tyre në duart e tyre. Kjo nuk është askund më e qartë sesa tek “Arka”, e cila dallon pothuajse në secilin aspekt prej të tjerave në këtë përzgjedhje. Hapësirat e saj janë të mbushura me detaje, gjer në skutat më të imëta të secilës skenë. Teknikisht, nuk ka kufizime: animacioni 3D është spektakular. Asnjë fjalë nuk flitet. Secili personazh është i mbërthyer përbrenda personalitetit të vet. Por, në fund, drejtimi mund të të shpie kudo. Në një varkë gjigante udhëtimi, pasaxherët e mërzitur e të pasur shijojnë pishinën, pistën e vallëzimit dhe statujat e mermerta në korridore me qifte kafshësh: rinoqerontësh, devesh e flamingosh. Kjo është Arkë e Noas dhe Titanik së bashku. Varka fillon të pjerret ngadalë, uji depërton në sallën e ballos dhe, në fund, fundoset në fundin e detit. Atëherë, papritmazi, të gjitha dritat ndizen sërish dhe varka niset për në udhëtimin e saj të fundëm, duke ikur kah thellësitë e zeza katran të oqeanit. Destinacioni: totalisht i panjohur.

E pamundshme për mua që ta nxjerrë ndonjë konkluzion rreth Ballkanit bazuar në këtë përzgjedhje. Madje, nuk e them dot as nëse kapiteni i “Arka”-s, me uniformën dhe shiritin dhe yjet dhe medaljet e tij të bardheme, është menduar t’i përngjante Franjo Tuđman-it. Por, duke listuar çfarë mungon në këto filma, kam përshtypjen se kam mësuar shumë rreth shoqërive që ato përfaqësojnë.

Chris Keulemans biografi:

Chris Keulemans (Tunis, 1960) është një shkrimtar, mësues dhe moderator, me qendër në Amsterdam. Ai ka themeluar dhe drejtuar tre qendra kulturore atje. Deri në situaten e krijuar me COVID-19, ai udhëtoi shumë. Ai vizitoi Pejën për herë të parë në vitin 2000. Në shkollat fillore lokale, ai vuri re disa fëmijë me të vërtetë të talentuar. Njëzet vjet më vonë, ai është krenar që i quan ekipit Anibar miqtë e tij. Dhe ata e kanë mësuar shumë për filmin e animacionit. Vitin e kaluar, ai ishte një nga reporterët për gazetën e festivalit të përditshëm Anibar.

-Opinionet, gjetjet, dhe konkluzionet ose rekomandimet e shprehura këtu janë të Autorit dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht ato të Festivalit Anibar